Written by 
2000’li yıllarda Bursa’da Setbaşı köprüsünün altında fotoğrafladığım bu bitkiye ait yaptığım taramalarda ürkütücü bilgilere ulaştığımdan, siz takipçilerimi de bilgilendirmek istedim.
Özellikle nemli ve bozulmuş topraklarda, yaz aylarında devasa boyutlara ulaşan ve bembeyaz, şemsiye benzeri çiçekleriyle dikkat çeken bir bitkiyle karşılaşabilirsiniz: Dev Tavşan Boku, bilimsel adıyla Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier. Havuçgiller (Apiaceae) ailesinin bu heybetli üyesi, görünüşü itibarıyla pek çok kişiyi cezbetse de, insan sağlığı için ciddi tehlikeler barındıran istilacı bir türdür. Bu nedenle, bu bitkiyi tanımak ve ondan uzak durmak hayati önem taşır.
UYARI: Dev Tavşan Boku bitkisi, furokumarin adı verilen kimyasallar içerir. Bu kimyasallar cilde temas ettiğinde ve güneş ışığına maruz kaldığında ciddi yanıklara, kabarcıklara, deride kalıcı lekelere ve hatta körlüğe neden olabilen fitofotodermatit reaksiyonuna yol açar. Bu bitkiyle kesinlikle doğrudan temastan kaçının ve gördüğünüzde yetkililere bildirin.
Habitatın İstilacı Gücü:
Dev Tavşan Boku, Kafkasya kökenli bir bitki olup, 19. yüzyılda süs bitkisi olarak Avrupa ve Kuzey Amerika’ya getirilmiştir. Ancak zamanla kontrolsüz bir şekilde yayılarak istilacı bir tür haline gelmiştir. Genellikle akarsu kenarlarında, yol kenarlarında, boş arazilerde, orman kenarlarında ve nemli, besin açısından zengin topraklarda yetişir. Türkiye’de de, özellikle Karadeniz Bölgesi ve Marmara Bölgesi’nin bazı kesimlerinde, Bursa dahil olmak üzere yayılış göstermiştir. Hızlı büyüme hızı ve yoğun tohum üretimi sayesinde diğer yerli bitki türlerinin yerini alarak ekosistemlere zarar verebilir.
Morfolojik Bir Devasa ve Albenili Görünüm:
Heracleum mantegazzianum, iki yıllık veya çok yıllık otsu bir bitkidir. Genellikle 2 ila 5 metre yüksekliğe ulaşabilen, içi boş, mor lekeli ve tüylü, oldukça kalın bir gövdeye sahiptir. Gövdenin taban çapı 5-10 cm’ye kadar çıkabilir. Yaprakları çok büyük, derin parçalı ve tüylüdür, 1 metreye kadar uzunlukta olabilir. En dikkat çekici özelliği, gövdenin ucunda oluşan devasa boyutlardaki şemsiye şeklinde çiçek kümeleridir (bileşik şemsiye). Bu çiçek kümeleri 50-80 cm çapında olabilir ve çok sayıda küçük, beyaz çiçekten oluşur. Çiçeklenme dönemi genellikle Haziran ve Temmuz aylarıdır. Meyveleri, düz, oval ve kahverengi renkli, iki tohumlu akenlerdir.
Yetişme Döngüsü: Hızlı Büyüme ve Yayılma Stratejisi:
Dev Tavşan Boku, tohumla çoğalır. Her bitki binlerce, hatta on binlerce tohum üretebilir. Tohumlar rüzgar, su ve hayvanlar aracılığıyla çevreye kolayca yayılır. İlk yıl genellikle sadece bir yaprak rozeti oluşturur ve enerjisini kök sistemini geliştirmeye harcar. İkinci yıl veya sonraki yıllarda ise devasa bir gövde geliştirir ve çiçek açarak tohumlarını üretir. Çiçeklenme sonrası bitki genellikle ölür ancak bol miktarda tohum bırakır. Bu tohumlar toprakta uzun yıllar canlı kalabilir ve uygun koşullarda çimlenerek yeni bitkiler oluşturabilir.
Cins Adının Mitolojik Güç İfadesi:
Heracleum cinsi, adını Yunan mitolojisindeki güçlü kahraman Herakles’ten (Herkül) almıştır. Bu isim, cinsin bazı türlerinin gösterişli boyutları ve heybetli görünümleri nedeniyle onlara atfedilen “Herakles’e özgü” güç veya büyüklük anlamını taşır. “Mantegazzianum” tür adı ise, bitkiyi ilk tanımlayan İtalyan botanikçi Paolo Mantegazza’ya ithafen verilmiştir. “Dev Tavşan Boku” şeklindeki yerel ad ise, bitkinin boyutuna ve bazı yöresel isimlere atıfta bulunur. Ancak bu türün yaygınlığı ve tehlikesi nedeniyle genellikle bilimsel adı veya “Dev Hogweed” gibi İngilizce karşılıkları daha fazla kullanılır.
Bilinmesi Gereken Diğer Önemli Bilgiler ve Kontrolü:
- Ciddi Sağlık Riski: Bitkinin içerdiği furokumarinler nedeniyle cilde temastan kaçınılmalıdır. Cilde temas halinde, hemen bol sabunlu suyla yıkanmalı ve güneş ışığından uzak durulmalıdır. Ciddi reaksiyonlarda tıbbi yardım alınmalıdır.
- İstilacı Tür: Yerli bitki örtüsünü baskılayarak biyolojik çeşitliliğe zarar verir. Toprak erozyonunu artırabilir.
- Kontrolü Zor: Hızlı yayılımı ve uzun ömürlü tohumları nedeniyle kontrolü oldukça zordur. Bireysel mücadele yerine, yerel yönetimler veya uzman kuruluşlar tarafından koordineli bir mücadele gereklidir. Kesinlikle çıplak elle veya uygun koruyucu ekipman olmadan müdahale edilmemelidir.
- Benzer Türler: Türkiye’de doğal olarak yetişen başka Heracleum türleri de bulunmaktadır (Heracleum sphondylium, Heracleum platytaenium gibi). Bu türler de fototoksik olabilir ancak Heracleum mantegazzianum kadar tehlikeli değildir. Ancak şüphe duyulan her durumda temastan kaçınmak en doğrusudur.
Sonuç:
Dev Tavşan Boku (Heracleum mantegazzianum), Bursa’nın ve Türkiye’nin bazı bölgelerinde görülen, hem görsel olarak etkileyici hem de ekolojik ve sağlık açısından büyük riskler taşıyan bir bitkidir. Onu tanımak, bitkiyle temastan kaçınmak ve yetkililere bildirmek, hem kendi sağlığımızı hem de yerel ekosistemleri korumak adına büyük önem taşır. Bu bitkinin büyüleyici ama tehlikeli dünyası hakkında bilgi sahibi olmak, doğayla daha bilinçli bir etkileşim kurmamızı sağlar.
DİKKAT: CİDDİ SAĞLIK RİSKLERİ TAŞIR!
Kaynakça:
- Davis, P. H. (Ed.). (1972). Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Vol. 4). Edinburgh University Press. (Heracleum cinsi hakkında genel bilgi için).
- Türkiye Bitkileri Listesi (TÜBİTAK BİS). (Çevrimiçi: [Geçersiz URL kaldırıldı]) (Türün Türkiye’deki varlığı ve yayılışı için).
- Avrupa ve Kuzey Amerika’daki istilacı bitki veritabanları ve halk sağlığı kurumlarının yayınları (Özellikle Heracleum mantegazzianum‘un tehlikeleri ve kontrolü hakkında detaylı bilgi için).