Written by Kendi adıyla anılan devletin kurucusu, âlim ve şairdir.
Giriş
Anadolu Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde ve Osmanlı’nın ilk yıllarında yaşamış olan Kadı Burhaneddin, hem devlet adamlığı hem de ilim ve edebiyat alanındaki çalışmalarıyla dikkat çeken önemli bir şahsiyettir. Hem siyaset sahnesinde hem de edebiyat dünyasında iz bırakan Kadı Burhaneddin, Türk-İslam medeniyetinin önemli isimlerinden biri olarak kabul edilir.
Kökeni ve Ailesi
8 ocak 1345’te doğdu; asıl adı Ahmed olup dönemin Kayseri kadısı Şemseddin Muhammed’in oğludur. Muhtemelen VII. (XIII.) yüzyılın başlarında Hârizm’den göç ederek önce Kastamonu’ya, sonra Kayseri’ye yerleşen Oğuzlar’ın Salur boyuna mensup bir aileden gelmektedir; adı bilinen bütün cedlerinin kadı olduğu belirtilmektedir. Sultan II. Gıyâseddin Keyhusrev’in akrabası olan annesi, Anadolu Selçukluları’nın nüfuzlu simalarından Celâleddin Mahmud Müstevfî’nin oğlu Abdullah Çelebi’nin kızıdır.
Bu sayede Kadı Burhaneddin, küçük yaşlardan itibaren iyi bir eğitim almış ve devlet işlerine yatkın bir ortamda yetişmiştir.
Eğitimi ve İlk Yılları
Kadı Burhaneddin, çocukluğundan itibaren dini ilimlerin yanı sıra Arapça, Farsça ve edebiyat alanlarında da derinlemesine bilgi edinmiştir. Henüz on iki yaşındayken sarf, nahiv, lügat, mantık, hesap, aruz gibi ilimleri tahsil etmeye başlamış, siyakat yazısı meşk etmiş, Arapça ve Farsça divanlar okumuştur. Genç yaşta gösterdiği zeka ve yetenekler sayesinde kısa sürede dikkatleri üzerine çekmiştir.
Siyasi Hayatı ve Yönetimi
Kadı Burhaneddin, genç yaşta devlet hizmetine girmiş ve çeşitli görevlerde bulunmuştur. Özellikle hukuk alanındaki bilgisi ve yönetim yeteneği sayesinde kısa sürede yükselmiştir. Bir dönem Sivas kadısı olarak görev yapmış, daha sonra ise çeşitli bölgelerde önemli devlet görevlerinde bulunmuştur. Siyaset hayatı boyunca adaletli ve dürüst bir yönetici olarak tanınmıştır.
1365 yılında Eretnaoğlu Mehmed Bey’in kendi emîrlerinden Hacı Şadgeldi, Hacı İbrâhim ve Kılıcarslan tarafından öldürülmesi ülkede büyük karışıklıklara yol açtı. Bu olayda Kadı Burhâneddin de zan altında bulunmakla beraber onun rolü kesin olarak tesbit edilememiştir. Mehmed Bey’in yerine geçirilen on üç yaşındaki oğlu Alâeddin Ali Bey’in kabiliyetsizliği ve zayıf kişiliği sebebiyle kısa sürede devletin otoritesi sarsıldı ve her emîr bir vilâyette kendi başına hareket etmeye başladı. 1375’te Karamanoğlu Alâeddin Bey Kayseri’yi ele geçirdi ve Alâeddin Ali Bey Sivas’a kaçtı. Kadı Burhâneddin önce Kayseri civarındaki çiftliğinde inzivaya çekildiyse de daha sonra bazı devlet adamlarının yardımıyla Kayseri’yi Karamanoğulları’ndan geri aldı. Böylece kadılığının yanında askerlik ve siyasetteki yeteneğini de kanıtlamış oldu. Bunun üzerine Alâeddin Ali Bey onu (Haziran-Temmuz 1378) vezirlik makamına getirdi. Kadı Burhâneddin, vezirliği sırasında beyliği tamamen kendi kontrolü altına almaya çalıştı. Alâeddin Bey bundan rahatsız oldu ve onun nüfuzunu kırmak istedi. Ancak mücadeleyi kazanan Kadı Burhâneddin idarî ve askerî yetkileri de ele geçirdi ve kendisine “melikü’l-ümerâ” unvanı verildi.
Vezirliği sırasında Kadı Burhâneddin halkın durumunu düzeltmek için büyük çaba gösterdi. Alâeddin Ali Bey’in ölümünden (1380) sonra halk meclisi onu ölen hükümdarın küçük yaştaki oğluna nâib tayin etmek istediyse de kendisinin çekinmesi üzerine bu görev Türkmen Beyi Kılıcarslan’a verildi. Ancak Kılıcarslan’ın idaresinden memnun olmayanlar Kadı Burhâneddin’i tam yetkiyle devletin başına geçirmeyi düşündüler. Bu sırada Kadı Burhâneddin, Alâeddin Ali Bey’in dul karısıyla evlenen Kılıcarslan’ın kendisine bir suikast hazırlığı içinde olduğunu öğrendi ve erken davranıp onu öldürdü ( 9 Şubat 1381). Bu olayın ardından toplanan halk meclisi Kadı Burhâneddin’i haklı buldu ve kendisini Alâeddin Ali Bey’in oğluna nâib tayin etti. Kadı Burhâneddin, daha sonra başlıca rakibi olan Amasya hâkimi Hacı Şadgeldi’yi saf dışı bıraktı ve Sivas’ta hükümdarlığını ilân etti (1381), adına hutbe okutup para bastırdı; arkasından da Anadolu, Suriye ve Irak’taki sultan ve emîrlere elçiler gönderip saltanatını bildirdi. Böylece Eretnaoğulları Beyliği’ne son veren Kadı Burhâneddin hâkimiyet sahasını genişletmek için Karamanoğulları, Memlükler, Osmanlılar ve bazı beyliklerle savaştı.
Ölümü ve Mirası
Kadı burhâneddin, Akkoyunlu Hükümdarı Karayülük Osman Bey’le yaptığı savaşta esir düştü. Karayülük Osman Bey yanında Kadı Burhâneddin olduğu halde Sivas önlerine geldi ve şehrin teslim edilmesini istedi; ancak halk buna yanaşmadı. Bunun üzerine Kadı Burhâneddin, serbest bırakılması durumunda Kayseri ve civarını Akkoyunlular’a bırakabileceğini söyledi. Ancak Karayülük bu teklifi kabul etmedi ve Sivas surlarının önünde onun başını kestirdi (muhtemelen Temmuz 1398). Kabrinin nerede olduğu hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamakta, ancak Sivas’taki Kadı Burhâneddin Türbesi denilen yere gömüldüğü sanılmaktadır. Sivas halkı tarafından hâlâ ziyaret edilen türbe bugün harap durumdadır ve mezar taşları Gökmedrese’de muhafaza edilmektedir.
Nâibliği dışında on yedi yıl hüküm süren Kadı Burhâneddin, Timur’un kendisinden çekindiği devrin önemli hükümdarlarından biridir. Kaynaklar onu sağlam karakterli, yetenekli, âlim, âdil, zeki, ilim adamlarını himaye eden, aynı zamanda iyi bir asker ve cesur bir hükümdar olarak tanıtmaktadır. İçinde bulunduğu şartlar sebebiyle devletin askerî ve mülkî yetkilerini kendi elinde toplamıştı. Seferlerden sonra ele geçirdiği yerlerde imar faaliyetlerine girişmiş, ekonomik hayatı canlandırmak için gerekli tedbirleri almıştı. Yollarda güvenliğin sağlanmasına büyük önem verir, yeni vergiler koymaktan çekinirdi. Esterâbâdî, özel bir tarih mahiyetindeki Bezm ü Rezm adlı eserini onun emriyle yazmıştır.
Edebi Kişiliği ve Eserleri
Burhâneddin ahmed babasının sıkı gözetimi altında küçük yaşta öğrenime başladı; Arapça ve Farsça, lugat, sarf, nahiv, hat, aruz, hesap ve mantık dersleri aldı. Ayrıca spora düşkündü; ata binmek, kılıç kullanmak ve ok atmak gibi faaliyetlerde bulunuyordu. 1356 yılında babasıyla birlikte Dımaşk’a, iki yıl sonra da Kahire’ye gitti. Burada fıkıh, ferâiz, hadis ve tefsir öğrendi. Ardından aklî ve naklî ilimlerde çağının önderi sayılan Kutbüddin er-Râzî’yi ziyaret maksadıyla Dımaşk’a geçti (1362) ve ondan bir buçuk yıl riyâzî ilimler ve ilâhiyyât okudu. On dokuz yaşında iken Dımaşk’tan hacca gitti. Buradan Anadolu’ya dönerken babası Şemseddin Muhammed’in Kuzey Suriye’de Maarre’de vefat etmesi üzerine bir yıl kadar Halep’te kalarak yine ilmî faaliyetlerde bulundu. 1364’te Kayseri’ye döndüğünde Eretnaoğlu Mehmed Bey tarafından şehrin kadılığına tayin edildi ve onun kızı ile evlendi. Kadılığı sırasında adaleti uygulama konusunda samimi çaba gösterdi. Vakıf gelirlerine sahip çıktı ve bu yerlerin amaç dışı kullanılmasını önledi.
Kadı Burhaneddin, sadece bir devlet adamı değil, aynı zamanda önemli bir şairdir. Divan şiirinin ilk Türkçe örneklerini veren şairlerden biri olarak kabul edilir. Şiirlerinde genellikle aşk, ayrılık, ölüm gibi evrensel temalara yer vermiştir. Aynı zamanda dini ve tasavvufi konulara da değinmiştir. Kadı Burhaneddin’in şiirleri, Divan edebiyatının klasik özelliklerini taşımakla birlikte, aynı zamanda kişisel duygularını da yansıtmaktadır.
Ölümünden sonra geride önemli bir edebiyat mirası bırakmıştır. Divanı, Türk edebiyatının önemli eserleri arasında yer almaktadır. Ayrıca, fıkıh ve fıkıh usulü konularında da eserler yazmıştır.
Eserleri.
1. İksîrü’s-saʿâdât fî esrâri’l-ʿibâdât. 798’de (1395-96) tamamlanan eser ibadetlerin hikmetleri hakkında olup Kadı Burhâneddin’in aklî ve naklî ilimlerdeki zengin birikimini gösterir
2. Tercîḥu’t-Tavżîḥ
Sonuç
Kadı Burhaneddin, hem devlet adamlığı hem de edebiyat alanındaki çalışmalarıyla Türk-İslam medeniyetine önemli katkılarda bulunmuş bir şahsiyettir. Adaletli yönetimi, geniş kültürü ve güçlü edebi kişiliğiyle döneminin önde gelen isimlerinden biri olmuştur. Kadı Burhaneddin, Türk edebiyatının gelişmesinde önemli bir rol oynamış ve Türkçenin divan şiirine uygun hale getirilmesinde öncü olmuştur.
Kaynakça
- Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü
- TDV İslam Ansiklopedisi
- Vikipedi
- Soner Sadıkoğlu, Kadı Burhaneddin Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri